İlkeli Davranma Eğiliminin Kavramsal Temelleri

Üniversitemiz Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı öğretim üyelerinden Prof. Dr. Ayşe Aypay’ın Öğr. Gör. Dr. Nurseven Kılıç ile yürüttüğü “Conceptual foundations of principled behaviour tendencies: Implications of the commitment to principles” başlıklı makale Current Psychology dergisinde yayınlandı.

Köklerini ahlaktan alan ilkeli davranmanın özü ‘doğruluktur’ ve ilkeli olma kavramı bireyin inançları, değerleri, standartları, doğru ve yanlış ile ilgili konulardaki yönelimini anlatan benlik imajlarının, kişilik özelliklerinin ve ahlaki kimliğinin bütünleştiği bir sistemi ifade etmektedir. İlkeli olmanın özünü oluşturan doğruluk bireyi ahlaki açıdan doğru seçimler yapmaya yönlendiren içsel varoluşun temsilidir. Doğruluk, kişisel bir seçimi; ahlaka, etiğe, maneviyata, değerlere ve ilkelere içsel ve dışsal bir tutarlılıkla bağlı kalmayı ifade eder. İlkeli davranma eğilimi ise doğruluğun davranışsal yönüdür ve yaşamın genelinde karşılaşılan herhangi bir duruma yönelik olarak farklı zamanlarda ve farklı bağlamlarda ahlaki standartlara göre seçim yapabilmeyi ifade eder. Dolayısıyla ilkeli olma denildiğinde, doğruluktan, doğruluk ekseninde davranan bir kişi için ilkeli bir birey olmasından; ilkeli davranma denildiğinde, doğruluğun gözlenebilir yönünden; ilkeli davranma eğilimi denildiğinde ise, kişinin tercihlerini içselleştirdiği ahlaki ölçütler ve değerler yönünde yapma eğiliminden bahsetmek mümkündür.

Üniversitemiz Eğitim Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı öğretim üyesi Prof. Dr. Ayşe Aypay ve Öğr. Gör. Dr. Nurseven Kılıç’ın Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi (Proje No-2019/2770) tarafından desteklenen projelerinden üretmiş oldukları ve Current Psychology dergisinde yayınlanan “Conceptual foundations of principled behaviour tendencies: Implications of the commitment to principles” başlıklı makalesi ile özellikle insan yetiştirme süreçlerinde dikkate alınması gereken çok önemli bir kavram olan ilkeli davranışın neyi ifade ettiğinin ve ilişkili olduğu kavramların neler olduğunun bilimsel veriler ışığında açıklanmasına çalışılmıştır.

Toplumların yapısında meydana gelen değişiklikler ile özellikle statü, prestij ve gücün başarı olarak algılandığı, narsistik eğilimlerin arttığı ve değerlerin geri planda kaldığı toplumlarda ilkeli olmanın sosyal düzeydeki önemi artmakta ve değerler eğitimi her geçen gün daha büyük bir ihtiyaçla önemsenmektedir. Erken yaşlardan itibaren ilkeli davranmanın temellerini oluşturmak, bireylerde kısa ve uzun vadede içselleştirilmiş değerlerin ortaya çıkmasına olanak sağlayabilir. İlkeli davranışlar sergileyebilen bireyler hem toplumun iyi oluşuna hem kendi iyi oluşuna katkı sağlayabilir ve bu sayede toplumların değerlerinin ve standartlarının korunması mümkün olabilir. Tüm bu gerekçelerle, bu araştırma ile ilkeli davranışın kavramsal temellerinin belirlenmesi ve sunulması oldukça önemlidir.

Prof. Dr. Ayşe Aypay ve Öğr. Gör. Dr. Nurseven Kılıç karma yöntem kullandıkları bu araştırmayı üç aşamada gerçekleştirmiştir. İlk aşamada görüşmeye dayalı nitel çalışma ile ilkeli olmanın bazı bilişsel, duygusal ve davranışsal ögeleri belirlenmiştir. İkinci aşamada İlkeli Davranma Eğilimi Ölçeği geliştirilerek, geçerlilik ve güvenilirlik çalışmaları yapılmıştır. Üçüncü aşamada ise İlkeli Davranma Eğilimi Ölçeği kullanılarak yetişkin katılımcılardan toplanan veri seti üzerinde ilkeli davranışın temel psikolojik ihtiyaçlar, özgünlük ve benlik kurguları gibi diğer psikolojik kavramlar ile ilişkileri incelenmiştir. Nitel ve nicel verilerin elde edilmesine dair tüm bu süreçler gerekli etik kurul izinleri ve araştırma izinleri alınarak 2019-2020 akademik yılında gerçekleştirilmiştir.

Araştırma, ilkeli olmanın bazı bilişsel, duygusal ve davranışsal ögelerin ve kişilik özelliklerinin birleşimi olduğunu göstermiştir. Buna göre, (1) kişisel ilkeler oluşturma (2) ilkeli davranışa ilişkin kişisel özellikler ve ilkeli davranma motivasyonları, (3) ilkeleri koruma gayreti ve (4) ilkeli davranışın bilişsel temeli olmak üzere dört tema ilkeli davranış eğilimini açıklamaktadır. Bu araştırmanın bulguları aynı zamanda ilkeli davranışın farklı boyutlarının temel psikolojik ihtiyaçlar, özgünlük ve farklı benlik kurguları tarafından anlamlı düzeyde açıklandığını da göstermiştir.  

Bu araştırma ile uygulayıcılara ve araştırmacılara yönelik öneriler sunulmuştur. Bu bağlamda, bireylerin ilkeli davranış temelinde olumlu benlik algısı geliştirmesine yönelik programlara ve ebeveynlere, değerler eğitimine, eğitmenlere ve ruh sağlığı uzmanlarına yönelik öneriler geliştirilmiştir.

Makaleye erişim için: Current Psychology